خبرنگاران بازکن، دروازه بانِ شعر این در را به رویم - تنها پیامک

یک لحظه زیستم / در زیر آسمان بلورین دست او / باران لطف ها / سرشار کرد پهنۀ خشک کویر را / آن لحظه زیستم / در لحظه یی که طعم دگر داشت زندگی / گلدان هر نفس / پر بود از ترانۀ زرین یاس ها / این زندگی و قصه تلخ بود و نبود / یک لحظه کاش بود. (او با غروب رفت آتش تلخ ص 107 و ص 106)

بادیه نشین به معنای دقیق کلمه، شاعر نابغه ای است که کمتر دیده شده و چه در دوران حیاتش و چه در دوران پس از مرگ، در میدان شعر، نبوده! او حاشیه نشین شعر نو بود.شعر او، در دوران خودش، از بسیاری از هم نسلانش جلوتر و نوآورانه تر بود. به طوری که تأیید و تشویق شاعرانی مثل شاملو، اشکوری و خویی را به دنبال داشت.

برخورد او با زبان و ساختمان شعر، بسیار جسورانه تر و جلوتر از شعر و شاعران هم دورۀ خودش بود. عبارت سازی ها و ترکیب سازی های متفاوت او، موسیقی و وزن تلفیقی، آوردن صداهای طبیعت (پرندگان، باد، سگ و…)، پیوند ذهنی تقریباً شهری با طبیعت، کنایه و استعاره های چندلایه و عمیق، کنش تصویری شدید، به طوری که تصاویر به طور سیل آسا و هجومی، در بستر روایت، به سمت مخاطب هجوم می آورند و یک ذهن درویش مآبانۀ مدرن! از عناصری هستند که شعر او را از شعر شاعران دهۀ 30 و 40، به مفهوم عمیق کلمه متمایز می کند:

در کلیسای دریا / گفته شد مردی امشب بمیرد / در فضا، موج های دعا رفت / در کلیسای دریا / چلچراغ مه افتاد و بشکست / میز بر صندلی کوفت / سقف بر چار دیوار (از کتاب آتش تلخ)

ترکیبات عجیب و نو (نسبت به آن زمان) و عبارت سازی های خاص و ویژه، از مهم ترین عناصر شعری بادیه نشین است. او ذهن عجیبی برای ساختن عبارات و ترکیبات خاص، در جهت القای نگره ها و مفاهیم مورد نظرش دارد، اما به جرئت می توان گفت که هدف او از این کار صرفاً القای (منتقل کردنِ) یک سری مفاهیم نیست، بلکه نوعی دغدغۀ شدید فرمی و زبانی هم در عملکرد او دیده می شود، او از این ترکیب سازی های خاص و موسیقی و وزن ترکیبی برای به دست آوردن قالبی خاص و زبانی ویژه استفاده می کند و سعی در دادن تشخص و تفاوت به شعرش را دارد! جسارت او در تجربه گری در حوزۀ زبان، بستری را برای او فراهم می آورد که عملاً نبوغش را هم در حوزۀ زبانی و ساختاری و هم مفهومی، آزاد کند: دست غروب / خنجر آلوده می کشید / ره را قطار باد / به خط اوفتاده بود / فتنه / درون دره تنگ کبود رنگ / چون چشم ره زنان / به کمین نشسته بود (فاجعه، از کتاب آتش تلخ)

شعر او به شکلی عجیب با طبیعت گره خورده است، به طوری که تشبیه ها، استعاره ها و تصویرهای زیادی را با عناصر طبیعت یا به واسطۀ آن ها می سازد. این استعاره ها و تشبیهات، در نهایت یک فضای خاص را برای مخاطب می سازد، فضایی که رمزگشایی و خواندن کدهای آن اگرچه آسان نیست، اما لذت کشف و درگیری حسی فکری را برای مخاطب مهیا می کند.

کنش استعاری شعر او بسیار زیاد است و این استعاره ها با انبوهی از تصاویر و تشبیهات، همراه است. به عبارتی، ذات شعر او در کدها و نشانه هایی است که در برگیرندۀ یک نظام اندیشگی قوی و پرجوش و خروش است. فضای شعرهای او آمیخته ای است از یک نوع تفکر درویش مآبانه (و تاحدودی شرقی) و یک تفکر شدیداً انتقادی، حساس و تقریباً شهری! که این ها در کنار هم شعر او را شعری نه چندان راحت یاب، اما قابل تأویل و تفسیر می کند. هرچند که این تفسیرها، چندان راحت و آسان نباشد. سوژۀ شناسایی شعرهای بادیه نشین معمولاً، انسان، عشق، طبیعت و شناخت جهان و زندگی (یک شبه عرفان درویش مآبانه) است. رویکرد او در شعرهایش برای پرداختن به این مفاهیم، یک رویکرد توصیفی تصویری است، یعنی اگرچه به واسطۀ تشبیه و کنایه و طنز فراوان در شعرهایش، توصیفی جالب توجه در شعر او وجود دارد، اما هجوم سیل آسای تصاویر، این توصیف را کامل تر و از سویی بیشتر قابل کشف و درک می کند:

تک درختی مسلول / در خط گمشدۀ جاده باغ / باد پر کرده ز برگ / مشت ها را و خزان را بسیار… / باغبان رفته غم انگیز و فکور (پاییز، از کتاب یک قطره خون)

ذهن بادیه نشین با موسیقی آشنایی زیاد دارد، در واقع کلمات در شعر او بر مبنای یک موسیقی (ارزش موسیقیایی) کنار هم می نشینند، به عبارتی او مانند یک معمار، کلمات را بر اساس بار معنایی موسیقایی شان کنار هم می چیند. موسیقی در شعر او، رها و آزاد و بدون قید و بند است، متغیر و سیال است و تن به قالب و نوع خاصی نمی دهد. موسیقی شعر او، بر اساس وزن نیمایی شعرش تنظیم می شود، بسته به بلندی و کوتاهی وزن شعر این نکته که ذهن بادیه نشین کلمات را بر اساس بار معنایی موسیقاییشان به چیدمان می رساند، آنجایی تشخص و اهمیت می یابد که در شعر او، عبارات و ترکیبات و تصاویر بکر و نو را می سازند: چنگ فضا / سرشار نغمه های کبود است، استخوان من، قلم، بشکست / خون من مرکب بود و انتها یافت / و کاغذ چون کفن با پیکرم پوسید.

تصاویر در شعر او، مثل قایق هایی کوچک، در رودخانۀ موسیقی حرکت می کنند! این موسیقی نه در وزن نیمایی شعر او، بلکه موازی وزن در شعر اتفاق می افتد، شناخت او از کلمات و ارزش های آوایی و ریتمی آن، مهم ترین عنصر در ساختن موسیقی شعرهایش است.

شعر بادیه نشین بر بسیاری از شاعران هم نسلش و حتی شاعران بعد از او تاثیرگذار بود. ریسک و جسارت او در حوزۀ زبان، راهی را باز کرد که شاعرانی دیگر هم بتوانند، در حوزۀ زبان و فضاسازی های خاص برای مخاطب، خلاقیت و جسارت به خرج بدهند. تقریباً به جرئت می توان گفت شعر او (کم یا زیاد، شدید یا ضعیف) بر شعر، سهراب سپهری، یدالله رؤیایی، منوچهر آتشی، اخوان ثالث و چند شاعر دیگر در دهۀ 40 و 30، تأثیرگذار بوده و رد و نشانه های اندیشه و فرم و شیوۀ اجرایی شعر او، در شعر آن ها دیده می شود.

کاظم سادات اشکوری در مقدمۀ مفصلی که بر چاپ جدید مجموعه اشعار هوشنگ بادیه نشین نوشته است (آتش تلخ، انتشارات نیم نگاه، به کوشش احمدرضا احمدی و کاظم سادات اشکوری) به همین نکته اشاره می کند: از این شعرها، به ویژه چهرۀ طبیعت، بعدها شاعران موج نو و حتی شاعران نیمایی هم زمان او، بهره ها گرفتند و تاثیرها پذیرفتند، اما به روی مبارک خود نیاوردند. (آتش تلخ، پیش گفتار، ص 19)

هر شعر و مجموعه شعری را با توجه به فضای حاکم بر زمان سرودن آن، باید بررسی کرد. وقتی به شعرهای نخستین سال های دهۀ سی نگاه می کنیم، بادیه نشین را با همۀ جوانی و کم تجربگی، پیشروتر از دیگران می بینیم، اما متأسفانه، درخشش این شاعر در حد جرقه باقی می ماند و شعله ور نمی شود! (آتش تلخ، پیش گفتار، ص 26)

بیشترین تاثیر را از شعر او، سهراب سپهری گرفته است. تاثیری همه سویه، در حوزه زبان، وزن و موسیقی، ترکیبات و عبارات عجیب و نو و شبه عرفان مدرن اگر شعرهای سه دفتر شعر آخر سپهری را با شعرهای بادیه نشین مقایسه کنیم، دقیقاً متوجه می شویم که چقدر و چگونه از بادیه نشین متاثر است:

باید امشب چمدانم را بردارم / و به سمتی بروم / که همواره درختان حماسی پیداست. (سهراب سپهری)

ابر، صیقل می دهد شمشیر زنگ آلود / آسمان را، پنجره بسته است / روز بر سنگ سیاه شب، بلورین جام بشکسته است. (هوشنگ بادیه نشین)

یک لحظه زیستم / آن لحظه سرکشید ز من قصرهای یاد/ بر ساحل طلایی تن / تابید موج آتش و رقصید موج باد/ آن لحظه جان گرفت / هر مرده ای که بود به گودال روح من (هوشنگ بادیه نشین)

بادیه نشین هرگز یک شاعر معروف و مطرح نبود، اما این موضوع، چیزی از اهمیت و تأثیرگذاری اش در حوزۀ شعر نو فارسی کم نخواهد کرد.

عنوان متن، سطری از شعر بادیه نشین است.