محمدحسن خان افشار؛ نقاشی که سخن نمی گفت و با قلم و قلمدان جادو می کرد - تنها پیامک

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری خبرنگارانـ بارها شنیده ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل کوشش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و عظیمان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، از جلد اول کتاب تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران تألیف دکتر علی اکبر ولایتی که به سال 1392 در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده ایم.

محمد حسن خان افشار نقاش و مُذهّب و قلمدان نگار ایرانی سده سیزدهم هجری است.

در عهد فتحعلی شاه و محمدشاه و ناصرالدین شاه قاجار می زیست و از آن دربار لقب نقاش باشی گرفت.

سال تولد او تعیین نیست و از چگونگی زندگی اش نیز اطلاع کمی داریم. او به طایفه معروف افشار در ارومیه تعلق داشت. عمده افراد این خانواده به سپاهی گری و امور دیوانی و سایر خدمات دولتی که اغلب نسل به نسل منتقل می شد، اشتغال داشتند و چند تنی نیز مانند محمد حسن خان، به هنر دلخواه خود روی آوردند. بعضی محققان این نقاش را با ابوالحسن افشار ارومی یکی می دانند که بنا بر تحقیق کریم زاده، این برداشت اشتباه است.

محمدحسن خان لال بود ولی در آثارش هرگز به این نقص خود اشاره ای ننموده و آثارش را با نام نقاش باشی افشار امضا نموده است، اما در یکی از آثار وی فرزندش، آقا بیگلر، به نقص عضو پدر اشاره نموده و چنین رقم زده است: رقم کمترین آقا بگلر ولد عالیجاه محمد حسن آقای نقاش باشی لال افشار فی شهر شوال 1263. یکی دیگر از دلایلِ مستندِ لال بودن محمد حسن خان قول اسماعیل جلایر است درباره تکمیل قلمدانی که از نقاش لال به جا مانده و بقیه را جلایر در سال 1296ق به انتها رسانده است. همچنین فرستادگان فرانسوی در یادداشت های خود در حین اقامت چند روزه شان در تبریز، از نقاش کر و لالی یاد نموده اند که مردی 40 ساله بوده و در نقش کردن تصاویر مهارت بسیاری داشته است.

قدیمی ترین اثر وی که رقم نقاش باشی دارد، در سال 1234ق و زمان سلطنت محمدشاه قاجار ترسیم شده است که تعیین می نماید لقب نباش باشی را در میان سالی از این پادشاه گرفته است. در بیشتر آثارش خود را محمد خان نقاش باشی افشار معرفی نموده و ذکر نام ایل و تبار خود را نشانه افتخار خانوادگی دانسته است. معیرالملک تنها کسی است که در یادداشت های خود اشاره مختصری به توضیح احوال نقاش نموده و چنین نوشته است:

قلمدان ساز لال، بر قلمدانی، میدان جنگ سالار را در خراسان نقش نموده بود که یک هزار تن جنگجو روی آن شمرده می شد. قلمدان مزبور را یکی از اروپاییان مقیم تهران به هزار و پانصد تومان خریداری کرد. قدیمی ترین اثر دیده شده از وی، به نقل از استاد کریم زاده، قلمدان گل و مرغی است که در 1234ق ترسیم شده و آخرین اثر وی تصویر آبرنگی محمد شفیع خان، از رجال قاجاری است با تاریخ 1279ق که در زمان ناصرالدین شاه قاجار نقاشی شده بود.

این نقاش دو پسر هنرمند به نام های آقابیگلر و ابوالفیض داشت که هر دو به هنر خانوادگی خود اشتغال داشتند.

سال مرگ محمد حسن خان معلوم نیست ولی تا 1279ق زنده بوده و پس از آن، در دوران کهن سالی، زندگی را بدرود گفته است.

محمد حسن خان در رنگ و روغن و آبرنگ مهارت داشت و هنرمندی چهره پرداز و شبیه نگار بود. در کارهای قلمدانی و خط نستعلیق استعداد فراوانی داشت و پرسپکتیو را به زیبایی ترسیم می کرد. در تزیین البسه و نقش و نگار جواهرات با دقت بود و در ترسیم مجالس بزمی و رزمی، خصوصاً چهره های پادشاهان و رجال معروف، شیرین قلم بود و صورت ها را با مهارت نقاشی می کرد. علاوه بر این، در جانورسازی و گل و مرغ و تذهیب، استعداد بسیاری داشت. محمد حسن خان به شبیه سازی و ترسیم صورت مشاهیر علاقه وافری داشت و اغلب نمونه های خود را از بین پادشاهان قاجاری انتخاب می کرد.

آثار نشان دار و معروف محمد حسن خان عبارت اند از:

1. تصویر آبرنگی شاهزاده جوانی که با البسه و آرایش درباری کشیده شده، با رقم: مشق کمترین محمد حسن افشار، در مجموعه صمد خورشید؛

2. نقش فتحعلی شاه قاجار در سال های آخر عمر، با رقم: صورة خاقان مغفور مرحوم فتحعلی شاه طاب الله ثراه. بنده درگاه محمد حسن افشار، در مجموعه صمد خورشید؛

3. تصویر محمدشاه قاجار که در تالارهای عظیم کاخ ابیض به نمایش درآمده و رقم دارد: کمترین بندگان محمد حسن نقاش باشی افشار 1261؛

4. تصویر ناصرالدین شاه با آبرنگ که با مهارت کامل کشیده شده و پس از ذکر لقب های بسیار، چنین رقم و تاریخ دارد: نشان بنده کمترین درگاه محمد حسن افشار 1271؛

5. تصویر آبرنگی محمدشاه قاجار با آرایش و البسه سلطنتی، نشسته بر روی جایگاه با نام و تاریخ: محمد حسن افشار 1263؛

6. قلمدان گل و مرغی که برای باقرخان سرتیپ ترسیم نموده و چنین رقم دارد: محمد حسن افشار 1232؛

7. قلمدانی استادانی که در حراج سائبی سال 1978 لندن به فروش رسید؛ این قلمدان ارزنده به دست اسماعیل جلایر انتها یافته بود؛

8. تصویر آبرنگی ناصرالدین شاه قاجار که در حراج ساتبی لندن در 1987 به فروش رسید و به رنگ قرمز رقم داشت: رقم محمد حسن افشار 1271؛

9. تصویر رنگ و روغنی تمام قد ناصرالدین شاه و هیئت سلطنتی با رقم: عمل محمد حسن خان نقاش باشی 1276. این اثر ارزشمند در عمارت چهل ستون اصفهان نگه داری می گردد. گویا آن را ظل السلطان، پس از تعمیرات عمارت دولتی، اهدا نموده است؛

10. تصویر آبرنگی میرزا آقاسی که در وسط قورخانه ایستاده و صنعت توپ ریزی را نظاره می نماید، با رقم و تاریخ: شبیه وزیر ایران جناب میرزا آقاسی - رقم کمترین محمد حسن نقاش باشی افشار؛

11. تصویر رنگ و روغن حضرت علی و حسنین و اباذر و مقداد که حالات آنهارا به امتیاز و مقام خود تصویر نموده و چنین رقم دارد: رقم کمترین بنده درگاه محمد حسن نقاش باشی؛

12. تصویری در شاهنامه ای که تاریخ فتوحات خاقان اعظم فتحعلیشاه نام داشت و در حراج ساتبی در سال 1981 در نیویورک به فروش رسید. این تصویر میدان رزمی بود که آقا محمدخان قاجار را سوار بر اسب نشان می داد به همراه سواران ایرانی که لباس رزمی قدیمی به تن و تفنگ به دوش داشتند و با دشمن می جنگیدند. تصاویر این شاهنامه با کارهای بعدی محمد حسن خان، مقایسه شدنی نیست و ضعیف به نظر می رسد. بالای تصویر تاریخ و امضا دارد: رقم کمترین محمد حسن افشار 1242

4104/