دشواری های ترجمه متون دینی - تنها پیامک

پنجمین نشست از سلسله نشست های اولین سوگواره علمی فرهنگی امام رضا(ع)، با عنوان نسخه ها و ترجمه های کتاب عیون اخبارالرضا(ع) با سخنرانی محمد صابری تقدمی، پژوهشگر تفسیر تطبیقی و مترجم متون دینی و حدیثی، امروز، 21 مهرماه، در قم برگزار گشت.

صابری تقدمی با بیان اینکه کتاب عیون، کتاب دین و دولت است و صدوق بعد از نوشتن آن را به صاحب بن عباد از رجال حکومتی آن دوره هدیه داد، اظهار کرد: بجز کتاب عیون حداقل 5 کتاب به صاحب بن عباد هدیه شده است؛ از جمله رجال از سوی برادر شیخ صدوق، تاریخ قم، لطائف المعارف، تهذیب قاضی عبدالجبار و ...؛ سه اثر از این تعداد مخصوص دانشمندان قمی است و علت اهدای این آثار هم توجه صاحب بن عباد به شهر قم بوده که همین توجه سبب آبادانی قم در آن زمان شد.

وی اضافه کرد: از بین چندین کتاب از میان 300 اثر شیخ صدوق، چند کتاب با انگیزه خاص تألیف شده است؛ کتاب من لا یحضره الفقیه به درخواست یکی از بزرگان نوشته شده است؛ کمال الدین هم انگیزه تألیف خاصی دارد؛ زیرا 40 سال عمر صدوق در غیبت صغری بوده و او همت خود را برای پاسخ به شبهات در این دروه گذاشت و کمال الدین را نوشت. صدوق اعتقادات را هم بنا به درخواست عالمان شیعه در نیشابور نوشته است.

شیخ صدوق و مبارزه با شبهات

مترجم کتاب روش و نگرش ابن تیمیه با بیان اینکه عده ای از مخالفان، در زمان صدوق، جبر و تشبیه را به شیعه نسبت می دادند، اضافه کرد: صدوق کتاب التوحید را می نویسد تا این شبهات را رفع کند. شیخ صدوق با کاروان علم و فرهنگ همراه بوده و هر جا شبهه و شکاف می دید، بسان یک عالم متعهد و مبرز شبهه را از بین می برده است؛ مترجمان و مؤلفان امروز این مسئولیت پذیری را سرلوحه کار خود قرار دهند و در جایی که نیاز داریم دست به تألیف بزنند.

تقدمی صابری اظهار کرد: صدوق تا 20 سالگی در قم پرورش یافته است، ولی از نظر علمی حداقل در کلام و حدیث پیوند مستحکمی با ماوراءالنهر و خراسان دارد؛ لذا گفته شده که ارتفاع علمی او در خراسان رخ داده و اثرگذاری او مورد تمجید بسیاری از بزرگان علمی آن دوره است. تأثیرات علمی صدوق در خراسان چندان مورد توجه در پژوهش ها نبوده و می طلبد که تحقیقات بیشتری در این زمینه داشته باشیم؛ صدوق بخشی از میراث روایی آن سامان را به قم منتقل کرد. غیر از صدوق محدثان قمی دیگری هم داشتیم که به خراسان و نیشابور سفر کرده اند تا حدیث را از سرمنشأ آن دریافت کنند، ولی صدوق احادیث زیادی را در خطه خراسان از خطر نابودی نجات داد.

296 نسخه عیون

تقدمی صابری با اشاره به نسخه های کتاب عیون، اظهار کرد: از این کتاب 296 نسخه در شهرهای قم، مشهد، تهران، یزد، اردکان و خوی و ... وجود دارد؛ کهن ترین نسخه آن به خط نسخ معرق ابن حسنویه در 576 قمری در 310 برگ در دانشگاه تهران موجود است و البته سند احادیث آن همانند تفسیر عیاشی حذف شده است که ای کاش این اسناد بود؛ اما در کتابخانه مرکزی آستان قدس 69 نسخه عیون وجود دارد که کهن ترین آن دوره تیموری در 881 قمری در 220 برگ کتابت شده است.

وی اضافه کرد: اثر دوره تیموری از لحاظ قدمت، ششمین نسخه عیون در ایران است؛ ویژگی مهم این کتاب آن است که والد شیخ بهایی(شیخ حسین بن عبدالصمد) آن را مقابله و تصحیح کرده است؛ نسخه های عیونی که در مشهد کتابت شده گویا کاتبان عمد داشته اند که این نسخ در همین شهر کتابت شود؛ در کتابخانه ملک تهران هم هفت نسخه از عیون موجود است؛ از جمله بندهایی از عیون در 318 قمری کتابت شده است؛ ترجمه دیگری به خط نستعلیق مربوط به قرن 12 در 244 برگ؛ خطبه منقول عیون خطی عربی در 25 سطر؛ عیون به خط نظام الدین به عربی در قرن 11 هجری در 248 برگ، نسخه خط نسخ در قرن 12 هجری و شامل 227 برگ و نسخه دیگر به خط نسخ در قرن 11 در 376 برگ از جمله نسخه های کتابخانه ملک محسوب می شوند.

دشواری ترجمه متون دینی

تقدمی صابری با اشاره به ترجمه های عیون اخبار الرضا(ع)، شرح داد: ترجمه عیون کار دشواری است؛ زیرا فرهنگواره ای از علوم مختلف اسلامی از فقه اکبر، اصغر، حدیث، تفسیر و تاریخ در آن است؛ مترجمی که قصد ترجمه دارد با کار دشواری روبروست؛ زیرا باید به علوم مختلف یا حداقل با مفاهیم اولیه این علوم آشنا باشد؛ مشکل دیگر ترجمه عیون روانی به زبان فارسی است؛ اگر نثر سنگین باشد موجب دلزدگی خواننده از کتاب می شود؛ همچنین عیون چون خیلی مورد استفاده است، ترجمه آن از حساسیت زیادی برخوردار است.

وی با بیان اینکه ترجمه های غفاری و مستفید اصحّ ترجمه ها همراه با شرح است که خیلی خوب نوشته شده است، ولی نثر آن برای نسل جوان سنگین است، اضافه کرد: ترجمه آخر این اثر (عیون)، چشمه حکمت رضوی است که ترجمه بسیار خوبی محسوب می شود و نثر روانی دارد، ولی خالی از اشکال نیست؛ مثلاً در 20 صفحه ابتدایی اصطلاحی در مورد مادر حضرت رضا(ع) آمده با عنوان جاریة مولّده که وی آن را درست ترجمه نکرده و اشتباه فهمیده است. در حالی که این اصطلاح به معنای کنیزی است که در میان اعراب به دنیا آمده و در میان آنها پرورش یافته است. مشکل دیگر این ترجمه هم عدم تطابق صفحه فارسی آن با عربی است. همچنین تقطیع حدیث در این اثر باعث اشتباهات زیادی شده است.

نویسنده دانشنامه کربلا و در آستان عاشورا، اظهار کرد: ترجمه منتخب عیون از سوی استاد شیخی در بنیاد پژوهش های آستان قدس در دست اقدام است که ترجمه بسیار خوبی است؛ اَقدَم ترجمه ها هم، ترجمه تحت اللفظی عیون در سال 1075 در مشهد است؛ ترجمه دیگر عیون در قرن 13 نوشته شده همچنین، ترجمه بسطامی، اسدالله امامی، آقانجفی و علامه مجلسی از دیگر ترجمه ها محسوب می شود که علامه که بخش هایی از کتاب را ترجمه کرده است.

ادبیات مغلق؛ ایراد بسیاری از ترجمه های کتب دینی

این پژوهشگر اضافه کرد: شرحی فارسی هم بر عیون به نام زلال العیون در بنیاد پژوهش های آستان قدس نوشته شده که نکات بدیعی دارد و ادبیات آن روان و قابل استفاده است. همچنین کتابی در قرن هفتم از محمدبن حسین رازی با عنوان نزهة الکرام و بستان العوام، نوشته شده که بخش امام رضای این کتاب، ترجمه متن عیون به فارسی است.

عضو گروه حدیث پژوهی بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی با بیان اینکه آشنایی با زبان حدیث برای ترجمه متون حدیثی لازم است، اظهار کرد: اشکال بسیاری از ترجمه های فارسی آثار دینی از جمله ترجمه های نهج البلاغه این است که ادبیات آن سخت و مغلق است.