فضایی برای تفکر هایدگری در عرفان خراسان - تنها پیامک

در ابتدای این نشست، معاون فرهنگی شهر کتاب، علی اصغر محمدخانی، گفت: این کتاب چهار محور اصلی دارد. نویسنده مفهوم هرم هستی و زمینه آن را در فلسفه اسلامی و فلسفه غرب بیان می نماید و در ادامه دیدگاه های ابن سینا، نگاه هایدگر و دیدگاه عارفان خراسان، به ویژه بایزید بسطامی و ابوالحسن خرقانی، را درباره مساله هرم هستی، وجود و موجود معرفی و آنالیز می نماید. اما، آیا می توان برای این کتاب شأنی تطبیقی قائل شد؟ چه مؤلفه هایی ما را مجاز به تطبیق، مقایسه یا تناظرجویی میان آثار فیلسوفان غرب و شرق می نماید؟ آیا با اتکا به رگه های فلسفه وجودی نزد ابن سینا می توان ادعا کرد او به خوبی به مساله وجود پرداخته است؟ آیا می توان قلمرویی را در حوزه تفکر اسلامی سراغ گرفت که فارغ از سیطره قاهرانه متافیزیک و مبانی موجودپژوهانه آن، مبشر مواجهه دیگری با هستی و مراتب آن باشد؟ آیا تناظر میان آرای هایدگر و عرفان خراسان می تواند به درانداختن طرحی متفاوت از هستی رهنمون گردد؟

فضاهایی برای پرسش هایدگری

مجتبی اعتمادی نیا گفت: مقدمه و ادبیات هرم هستی یا زنجیره وجود، در کتاب دیگری با عنوان هرم عظیم هستی در بستر تاریخ و تفکر تمدن بشری آمده است. کتاب هرم هستی پرسش اساسی خود را از مارتین هایدگر گرفته است. اینکه آیا فیلسوفان در طول تاریخ فلسفه توانسته اند به تأمل در باب هستی بپردازند؟ هایدگر معتقد بود که رسالت اصلی فلسفه تأمل کردن در باب حقیقت هستی است و البته این مستلزم خوب پرسیدن است. هایدگر می پرسد، آیا نوع پرسش های مطرح شده در طول تاریخ فلسفه ناظر به وجود هستی بوده یا موجود؟ کتاب همین پرسش را رویاروی تاریخ فلسفه اسلامی، به طور خاص فلسفه سینوی، می گذارد. مساله دیگر کتاب این است که آیا داشتن تلقی سلسله مراتبی از هستی می تواند مانعی برای پرداختن به مساله وجود باشد یا نه؟

او توضیح داد: شاید کسانی گمان نمایند در این کتاب خواسته ام اعتبار و وثاقت فلسفه ابن سینا را با فلسفه هایدگر بسنجم. چنین نیست. در کتاب به صراحت گفتم که این یکی از منحط ترین اقسام غرب زدگی است. من امکان طرح پرسش هایدگر را در فضای فکری ابن سینا آنالیز کردم. وقتی هایدگر این پرسش را جلوی تاریخ فلسفه ی غرب می گذارد که بخشی از آن هم فلسفه قرون وسطی است، پر بیراه نیست اگر به دلیل قرابت فلسفه اسلامی با فلسفه یونانی از امکان طرح این پرسش در فلسفه اسلامی بپرسیم. به نظر من، به سبب خاستگاه مشترک فلسفه اسلامی با فلسفه غرب این کار شدنی است.

او گفت: پاسخ کتاب به پرسش خود این است که در فلسفه مشهور ابن سینا تلقی داشتن تصور سلسله مراتبی از هستی که در رأس آن خدا قرار گرفته است، جا را برای طرح پرسش از هستی بسته است. ابن سینا وقتی می خواهد پرسشی از هستی را مطرح کند، به سبب موانعی که پیش روی خود می بیند، همانند اسلاف خود، بلافاصله منصرف می گردد و به پرسش از موجود بسنده می نماید. پس، فلسفه ابن سینا متمرکز بر پرسش از موجود و به تعبیری موجودپژوهانه است. البته، ابن سینا فلسفه ا حاشیه ای هم دارد. به نظر می رسد، او در اواخر عمر به تلقی متفاوتی با آن دستگاه فلسفی مشهور خود رسیده بود، اما ظاهراً این تلقی بسط و گسترش نیافته و نتوانسته دستگاه پیشین را دگرگون کند.

اعتمادی نیا بیان داشت: شاید ارتباط هایدگرِ فیلسوف با عرفان خراسانی جای سؤال باشد. من قصد نداشتم منظومه فکری عارفان خراسان را با آرای هایدگر اعتبارسنجی کنم. در واقع، خواستم نشان بدهم که در عرفان خراسان برای دغدغه هایدگر فضایی هست. من میان بعضی مفاهیم در فلسفه هایدگر و بعضی مواجهات در عرفان خراسان شباهت هایی پیدا کردم. اما به هیچ وجه در پی معادل سازی نبوده ام و فقط به نوعی تناظر اشاره نموده ام، مثلاً اینکه چیزی شبیه و متناظر با مفهوم وارستگی یا آزادگی هایدگری نزد ابوالحسن خرقانی و بایزید بسطامی دیده می گردد.

او توضیح داد: با انعکاس اندیشه های هایدگر در فضای شرق، بسیاری از مشاهیر عرفان شرقی یا کسانی که در عرفان شرقی کار نموده بودند، بسیاری از این مفاهیم را آشنا یافتند. مثلاً میان تلقی هایدگر از هستی و همین مفهوم در ذن بودیسم شباهت های شگفت انگیزی یافتند. پس، این مقایسه خلاف عادت هم نیست. از سوی دیگر، درباره درونمایه های عرفانی در کارهای متأخر هایدگر بحث هایی درگرفته است. براساس نقل قول های خود او، هایدگر میخواهد ارتباطش را با فضای عرفان و دیانت قطع بکند. اما، در متن آثار علی رغم اینکه هایدگر ارتباط فضای فکری خود را با فضای دینی و عرفانی انکار می نماید، بعضی مفاهیم فلسفی او دلالت های عرفانی دارند و می توان برای آنها مفاهیم متناظری در عرفان های شرقی یافت.

اعتمادی نیا در پایان گفت: شاید جای این نکته در کتاب من خالی باشد که بعضی معتقدند به دلیل حضور بعضی از پیروان ادیان شرقی در خراسان عظیم، فضای عرفان اسلامی و به ویژه فضای عرفان خراسان از اندیشه های عرفان شرقی متأثر است. حتی کسانی معتقدند یکی از آبشخورهای اصلی عرفان اسلامی عرفان شرق است. به باور من، بی شک فضای عرفان اسلامی از عرفان شرقی و از فلسفه نوافلاطونی تأثیر گرفته است. اما تأثیرپذیری چیزی جز خاستگاه است. یک منظومه فکری یا طرز نگاهی به هستی در اقلیمی شکل گرفته و بعد از آن، از فضاهای اطراف خودش متأثر شده است. پس، می توان گفت طرح پرسش هایدگری به سبب تأثیرپذیری عرفان خراسانی از عرفان و اندیشه های شرقی هم بیراه نیست.

به دنبال تصحیح یک خطا

احمدعلی حیدری گفت: آیه یا ایها الناس انا خلقناکم من ذکر و انثی و جعلناکم شعوبا و قبائل لتعارفوا ان اکرمکم عندالله اتقاکم ان الله علیم الخبیر اشاره دارد که خداوند انسان را زن و مرد آفریده و به شعوب و قبایل مختلف دسته بندی نموده است، برای آنکه یکدیگر را در قبایل و شعوب مختلف بشناسند و با کرامت ترین انسان ها تقوا می گزینند و خداوند به این تکثر و تعدد علیم و خبیر است. گویا مساله کثرت، تنوع و تمایز در ذات طبیعت و خلقت انسان است و به نحو بدیهی باید با رجوع به متن طبیعت و آنچه ناظر به گفتار خداوند است، به این وقوف کامل داشت که این امر برآمده از دامن طبیعت و خلقت انسان و اساساً تکوین حضرت حق است. در کنار این مساله، انسان دارای قوه عقلانیت و قوه ناطقه است و امکان تعریف دارد. به بیانی، برای ترسیم تصویر روشنی از عالم برای خود، دنیا را تقسیم بندی می نماید. او در مواجهه با هستی، عالم طبیعت، پدیدارهای اطراف خود و در نسبت با سایر انسان ها، به تفکیک و تقطیع دست می زند، دوباره پیوندهایی برقرار می نماید و پایان دنیا را در قالب تعاریف و دسته بندی ها برای خودش مفهوم می نماید.

او متذکر شد: تکیه بر تقطیع و تمایز برآمده از لوگوس است. واژه لوگوس از لگئین در زبان یونانی می آید و لگئین یعنی کسی که می تواند دنیا پیرامون خودش را دسته بندی و ترکیب کند و برای خودش نظامی مفهومی بسازد و در چارچوب آن به فلسفه پردازی و توضیح و بسط دنیا بپردازد. این عمل در اندیشه فلسفی به اندازه قابل ملاحظه ای در برابر ذات طبیعت و خلقت و ساختار عالم قرار می گیرد. گویا فیلسوفان تمایز و تنوع گسترده موجود در ساختار عالم را برنمی تابند و می کوشند در قالب نظام های مفهومی خود آن را به سوی این همانی ببرند. حاصل، برآمدن نظام های مفهومی منطقی و فلسفی است که با استمداد از این دستگاه های فلسفی می کوشند دنیا را در حد قابلیت عقلانی ای تفسیر نمایند که آن دوره تاریخی و شرایط اجتماعی اجازه می دهد.

حیدری ادامه داد: این مساله مورد توجه فیلسوفانی چون مارتین هایدگر و ژاک دریدا قرار گرفته است. دریدا از نوعی لوگوسنتریسم و غفلت از تمایز سخن به میان می آورد و متافیزیک فلسفه غرب را متافیزیک حضور می خواند. بدین وسیله تأکید می نماید که با تکیه زیادی بر لوگوس و قواعد برآمده از دستگاه منطقی آدمی و تسری آن به همه حوزه های علوم انسانی در نهایت هر بار با نوعی ثنویت سروکار پیدا می کنیم. هایدگر هم می گوید فلسفه و متافیزیک غرب در تاریخی طولانی کوشیده مجموعه ای از نظام های مفهومی به دست دهد که اینها عالم و انسان را تفسیر نمایند. توجه به تمایز در اندیشه او در مفهوم تمایز هستی شناسی تجلی می نماید. هایدگر توضیح می دهد که گرچه فیلسوفان در تمنای طرح پرسش وجودند، به جای ابرام و تبدیل آن به تما (موضوع)، به سوی پرسش هایی اُنتیک/موجودپژوهانه رو می گردانند و در نهایت، خصایص موجود را در دسته بندی می نمایند و می کوشند با استمداد از مقولات دنیا را تفسیر و تعبیر نمایند. هایدگر این را خطای مابعدالطبیعه می خواند و می کوشد با استفاده از واچینی تفکر مابعدالطبیعه چگونگی شکل گیری این خطا و اشتباه را در میان فیلسوفان نشان بدهد. خطایی مهم که منجر به شکل گیری نظام های مابعد الطبیعه انحصارگرا در تعریف حقیقت و عالم شده است و در عمل زمینه هایی را برای پدیدآمدن نوعی خشونت در حوزه تفکر فلسفی شده و چه بسا تبعاتی در حوزه مسائل اجتماعی و سیاسی هم داشته است.

حیدری گفت: هایدگر می خواهد به نحوی پرسش وجود را مطرح کند که وجود چنان به موضوع تبدیل گردد که بتوان راه دیگری را جست و جو کرد و تبعات آن خَبط و خطای مابعدالطبیعه را به گونه ای برطرف و رجوع کرد. در هستی و زمان نشان می دهد که چگونه در تاریخ خطی 2500 ساله این خطا شکل گرفته و امروز ما را گرفتار بحران عظیم نهیلیسم نموده است. مراد او از بحران نهیلسیم این است که اتکای به موجودات، تقلیل دادن وجود به موجود و تلاش برای تفسیر نظام های اخلاقی، سیاسی و زیستی خود از درون، پارادوکس هایی دارد که چون اینها (تفسیرها) توانایی لازم را برای حل و فصل کردن آن ندارند، در عمل منجر به نوعی نهیلیسم می شوند. و حالا هایدگر به دنبال آن است که به نوعی از این نهیلیسم عبور کند.

حیدری بیان داشت: هایدگر به جای انسان از لفظ دازاین استفاده می نماید و توضیح می دهد که چگونه دغدغه وجودی با مؤلفه های بهره مندیِ انسان از حال و هوا، فهم، تفسیر و زبان گره خورده است و این بسته مرتبط و برآمده از ساختار وجودی آدمی راهی برای شکل گیری نظام های فلسفی فراهم می آورد.

او ادامه داد: بحث بر سر اینکه تمایز و تفاوت انتولوژیک در هیچ یک از نظام های فلسفی به نحوی مناسب به یک موضوع تبدیل نشده است، در کتاب مجتبی اعتمادی نیا بسیار مورد توجه قرار گرفته است. او توضیح می دهد که چگونه بی توجهی به تفاوت و تمایز در نظام های فلسفی، از جمله در نظام اندیشه ابن سینا، از حل و فصل بحران معنا یا نهیلیسم در مانده است. این متفکران هنوز در پارادایم یونانی قرار دارند که با توسل به مفاهیم منطقی راهی به جانب آستانه هستی و وجود می جویند و در این راستا توفیق چندانی ندارند.

او در پایان گفت: اعتمادی نیا با نقل پاره ای مطالب از عرفای خراسانی تلویحاً می گوید اینها متوجه این تمایزند و آن را در آثار خودشان منعکس می نمایند. در عین حال، به نظر می رسد این عناصر ناظر بر ساختار تشکیل یک نظام مفهومی در میان فیلسوفان است. از جمله مساله نسبت میان فهم و حال و هوایی که انسان را به جانب فهمی رهنمون می نماید که زمینه ای را برای تفسیر هستی شکل می دهد. اعتمادی نیا در این کتاب نشان می دهد که چگونه مسبوق بودن آدمی به حال و هوایی ویژه زمینه ای را برای اظهار نظر درباره مسائل مختلف شکل می دهد. هایدگر از چند حال و هوای وجودی زمینه ساز نام می برد که شامل حال و هوای مرگ، ملال و اندوه، خوف است. به نظر می رسد، جای توجه به حال و هوای مرگ در کتاب اعتمادی نیا خالی است. گمان می کنم، توجه به این حال و هوای بنیادین می تواند به حرکت ما از محدودیت های نظام های مفهومی به سوی نظام هایی با شأن اگزیستانسیال یاری کند.

هرم هستی: فراخوانی میان رشته ای

علی اصغر مصلح گفت: مجتبی اعتمادی نیا در چند سال اخیر پروژه ای را دنبال می نماید که در آن خواننده به مشارکت، شنیدن، سخن گفتن و پژوهش در میدانی وسیع دعوت می گردد. برای ورود به این میدان مؤونه بسیاری ضروری است. رهرو باید از یک سو با ادیان عظیم دنیای، عرفان و حکمت های شکل گرفته در فرهنگ های عظیم و از سوی دیگر، با فلسفه و ادبیات آشنا باشد. پس، این پروژه ای میان رشته ای بین ادیان، عرفان، فلسفه و ادبیات است.

او اضافه کرد: از نظر من در میان نخستین آثاری که اعتمادی نیا در این حوزه منتشر نموده است، مواعظ اکهارت کتابی درخشنده است. این کار ترجمه است. اما ترجمه ای دل نشین و مینیاتوری است، چرا که با همدلی و خلوت و اُنسِ مقتضیِ چنین متونی برگردانده شده است و آن دقایق زبان و ساختاربندی و جمله بندی به خوبی در آن به کار گرفته شده است.

او درباره هرم هستی و خاستگاه آن گفت: دنیای امروز ما حاصل بسط و گسترش فکر برخاسته از تمدن و فرهنگ مدرن است. در این زمانه، درگیری و دل مشغولی و نسبتِ قوام زندگی مان با تمام مبانی، نهادها، مناسبات، زبان و فرهنگ مدرن، باعث شده که با بسیاری از سنت های معنوی و فکری و روحی گذشته خودمان ناآشنا شویم، البته اگر در گذشته آشنایی در کار بوده باشد. مدرنیته ای که به معنایی از قرن 16 و 17 شروع و در قرن 18 و 19 گسترده شد، در زمان ما دنیا گیر شده است. این تمدن و فرهنگ با تمام فرهنگ ها و تمدن های گذشته، از شرق دور تا امریکای لاتین، تفاوت و تنافر اساسی دارد و ویژگی اساسی آن به زعم بعضی اومانیسم و سوبژکتیویسم است.

مصلح بیان داشت: در چنین شرایطی، گروهی از متفکران با مقایسه سنت های فکری، روحی، معنویِ تمدن ها و فرهنگ های گذشته خواسته اند که مشترکات آنها را پیدا، صورت بندی و دوباره در دنیا معاصرِ نیازمند به اندیشیدن به صورت های رقیب یا تازه برای اندیشیدن و تفکر عرضه نمایند. پروژه هرم هستی نیز همراستا با این حرکت، تلاشی برای یادآوری نسبت های فراموش شده است. این متفکران به شدت تحت تأثیر هایدگرند. اما، پروژه وسیع تر از آن است که هایدگر گگردده است. این پروژه حرکتی برای بازگشت به گذشته نیست، بلکه مقصود اصلی آن امکان سنجی، بازخوانی و بازاندیشی امکانات فراموش شده در وجود آدمی است تا احتمالاً در آستانه آفرینشی جدید قرار بگیرد. این تلاشی برای فراروی با سراغ دریافت از سایر امکانات وجود بشر است.

او توضیح داد: نمایندگان این تفکر مثل آرتور لاوجوی، اسمیت، کن ویلبر بر این مساله تأکید می نمایند که نمایندگان فرهنگ های گوناگون هر کدام به روش خودشان عالم را طرح وار می دیدند؛ به بیان هایدگری، وجود به مثابه یک کل برای آنها اهمیت بسیاری داشته است. علی رغم تنوع فراوان در ادیان ابراهیمی و ادیان شکل گرفته در گستره چین و هند و خاورمیانه، می توان ریشه های مشترکی را تشخیص داد. اینکه هیچ چیزی در هستی اضافی نیست و انسان هم جزئی از آن طرح کلانی است که همه موجودات را به هم پیوند داده است. و ما می توانیم این نحو تلقی، طرح وار دیدن عالم، در نمایندگان حکمت های مختلف در فرهنگ ها و تمدن های مختلف بیابیم.

او در ادامه گفت: هایدگر در فهم بنیان های تمدنی خودش به سراغ پیش سقراطیان می رفت، اعتمادی نیا هم کوشیده در رجوع به فلسفه و عرفان اسلامی پیش سقراطیان را در نسبت با اولین حکما و عرفای عظیم خراسان مطرح کند. دریافت متفکرانی مانند بایزید بسطامی و ابوالحسن خرقانی دریافت های اجمالی انسان ایرانی در آستانه تأسیس تمدن اسلامی خود است. به همین جهت، می توان هر آنچه را بعد در حکمت های مختلف در صوفیه اسلامی دیده می گردد، فی الجمله در اولین عرفای خراسان جست و جو کنیم و با نگاه بنیان اندیش آنها در رجوع به دنیا هستی رو به رو شویم.

او گفت: اعتمادی نیا دیدن همه موجودات در نسبت با هم و در یک طرح کلان را در فرهنگ اسلامی به آزمون گذاشته است. پاسخ او این است که با یک ویژگی خاص در عرفان خراسان شاهد رویش اندیشه ای طرح وار و هرمی هستیم که ضمناً بسط در دنیا ایرانی به شکل فلسفه های گوناگون در آمده است. او می تواند این بحث را بگستراند، اما برای نمونه از ابن سینا سخن می گوید و پرسش هایدگری در خصوص امکان متافیزیک غافل از پرسشگری وجود را به آزمون می گذارد.

مصلح درباره اهمیت این کتاب و پروژه اعتمادی نیا توضیح داد: در طول تاریخ بشر صورت های مختلف معنابخشی زندگی براساس همین طرح کلان بوده است. اما امروز، تنوع بالا و تخصصی شدن علوم، دانش ها و حرفه ها ما را از کلان اندیشی و نگاه هرمی و طرح وار به هستی دور نموده است. با وجود این، سرشت آدمی به گونه ای است که نمی تواند از وجود، نسبت خود با سایر موجودات یا از موجود به مثابه کل نپرسد. با برجسته شدن این پرسش های مشترک، رجوع به سنت های معنوی اهمیت مضاعف پیدا می نماید و اقتضائات و شرایط به اهمیت دوباره و بیشتر آیین هندو، بودیسیم، حکمت اسلامی و حکمت مسیحی رهنمون می گردد. همچنین، اگر بنا باشد گفت و گوی میان فرهنگ ها جدی مطرح گردد و از سطح مناسبات مالی و سیاسی فراتر رود، باید هر فرهنگ و تمدنی با رجوع به ریشه ها و توجه به تجارب عظیمان و پایه گذاران خود، بدیل و جانشینی در مقابل بحران های شکل گرفته در این بازار ارائه کند.

او در پایان اظهار امیدواری کرد که این پروژه پژوهشگران و مخاطبان خود را به تمهید زاد و توشه ای برای این همراهی ترغیب کند و فضایی برای ایجاد بحث های معنوی یا درباره معنویت گرایی به معنای کلان در فضاهای دانشگاهی ایجاد کند.