سازه خلاقانه یزدی ها مدتهاست که در معرض تهدید قرار گرفته است - تنها پیامک

بادگیرها یکی از شاخص های معماری خشتی یزد محسوب می شوند و با قامت برافراشته و سر به فلک کشیده، خنکای مطبوعی به خانه های ساخته شده در دل کویر می بخشند اما امروز نه تنها این کاربری را ندارند بلکه در حال تخریب هستند.

این سازه های خشتی که تعدادشان در شهرهای کویری استان یزد کم نیست، با معماری و مهندسی معماران سنتی به بهترین شکل ممکن طراحی شده اند به نحوی که با اسکلت بندی با چوب هایی که کارایی هدایت بادهای ورودی به بادگیر را بر عهده داشتند، شاهکاری بجای گذشته اند که در جهان بی نظیر است.

بادگیرهای یزد فناوری پیچیده ای در دوران خود بودند که امروز با وسایل سرمایشی نو، جای خود را در معماری سنتی از دست داده اند، اما هنوز هستند افرادی که با علاقه به این سازه معماری، به شکل تزئینی آن را در ساختمان های خود اجرا می کنند با این تفاوت که بادگیرها دیگر قابلیت خنک کنندگی ندارند و صرفا یک سازه تزئینی بشمار می فرایند.

معماران این دیار کویری برای تلطیف هوای کویر، بادگیرهایی را با بالاترین ارتفاع در جهت مشخصی در راستای ورود باد خنک به استان یزد طراحی کردند بطوریکه خنک ترین هوا به دور از گرد و غبارهای محلی، وارد محیط شود و سپس جایگزین هوای گرم پایین شده و از سایر جهات هوای گرم از بادگیر خارج شود.

کارایی بادگیرها در تلطیف گرمای سوزان کویر

معماران سنتی حداکثر بهره برداری را از این سازه ها داشته اند، چوب هایی که ساختار این بادگیرها که در ابعاد مختلف چند وجهی ساخته می شدند، هم سازه را شکل می دادند و هم با خروج از سازه خشتی، راهی برای بازسازی به شمار می رفتند.

در پایین بادگیر، حوضچه هایی قرار داشت که هم گرد و غبار هوا را می گرفت و هم با برخورد باد با آب، خنکای باد بیشتر میشد و لطافت هوا افزایش می یافت و در برخی از خانه ها حتی زیر بادگیرها، راههایی به سمت زیرزمین ها قرار داشت که مردم دیار کویر، مواد غذایی خود را در آن قرار می دادند و یخچال طبیعی ایجاد می کردند تا از فاسد شدن آن جلوگیری کنند.

بادگیرها حتی در آب انبارهای قدیمی نیز کارایی داشتند به نحوی که هم از آلودگی و ماندگی آب جلوگیری میشد و هم آب را خنک می کردند. آب از راستا قنات ها وارد آب انبار میشد، با تهویه بادگیرها، سالم می ماند و مردم با شیرهای برداشت از این آب استفاده می کردند.

بادگیر؛ بهترین ساز و کار برای مقابله با گرمای کویر سوزان یزد بود اما امروز وسایل سرمایشی از جمله کولرهای آبی که بیشترین مصرف آب را دارند، جایگزین بادگیرهایی شده اند که هم کاربری بالایی داشتند و هم نمای شهر را زیبا می کردند اما کولرهای امروزی هم مصرف آب بالایی دارند و هم سیما و منظر شهر را نازیبا کرده اند. اما آیا ما حق خود را به این سازه های ارزشمند که هم گذشته و هم حالشان، حال شهر را خوب کرده است، ادا کرده ایم؟

مشکل همیشگی کمبود بودجه و تخریب بناهای تاریخی

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد درباره حفاظت از بادگیرها گفت: برای حفاظت هیچ اعتباری نداریم، بسیاری از بادگیرها در حال تخریب است، نه تنها درباره بادگیرها بلکه درباره بسیاری از بناهای قدیمی این موضوع مطرح است و حتی در سفر رئیس جمهور هم این موضوع اعلام شد.

سیدمصطفی فاطمی تاکید کرد: البته این واقعیت دارد که توان وزارتخانه بسیار ناچیز است بطوریکه کل اعتبارات عمرانی وزارتخانه کمتر از یک سازمان کوچک در استان یزد یعنی حدود 140 میلیارد تومان است که با آن نمیتوان اقدام خاصی انجام داد.

شرایط بازسازی ها و نبود آمار مشخصی از بادگیرها

بی پولی از یک سو و نداشتن بانک اطلاعاتی کامل از بادگیرها و سازه های معماری از سوی دیگر سبب شده تا رسیدگی به این نمادهای مهم آنگونه که باید انجام نشود.

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد با بیان اینکه بیش از هزار بادگیر در بافت تاریخی و حریم آن واقع شده است، عنوان کرد: عملیات شناسایی بادگیرهایی که از سال 1394 بازسازی شده یا دارای طرح بازسازی هستند، آغاز شده و همراه با عکس های قبل و بعد از بازسازی و نقشه هوایی در دسترس واقع شده است.

علی اصغر صمدیانی گفت: براساس این آمار، تا به امروز 85 بادگیر بازسازی شده یا دارای طرح مصوب بازسازی در این محدوده و حریم بافت تاریخی شناسایی شده است.

نیاز به 100 میلیون تومان برای بازسازی هر بادگیر

وی با بیان اینکه در حال حاضر برای بازسازی هر بادگیر بیش از 100 میلیون تومان اعتبار نیاز است، ادامه داد: بازسازی همه بادگیرها به عهده اداره میراث فرهنگی است اما با توجه به کمبود اعتبار، بیشتر آنهایی که در راستاهای اصلی گردشگری و در منظر شهری دیده می شوند، در اولویت بازسازی قرار دارند.

وی پیرامون اینکه سازه خلاقانه یزدی ها مدتهاست که در معرض تهدید قرار گرفته است، یادآور شد: بادگیر خانه ها و اماکنی که تغییر کاربری اقامتی و پذیرایی یافته اند نیز بازسازی شده اند که آمارشان در دسترس نیست.

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد با اعلام اینکه هیچ آماری درباره تعداد بادگیرهای موجود در استان خارج از محدوده و حریم بافت تاریخی وجود ندارد، افزود: عملیات شناسایی آغاز شده و امیدواریم بتوانیم بانک اطلاعاتی در این زمینه جمع آوری کنیم.

وقتی عکسهای هوایی از بافت تاریخی را نگاه می کنیم، بادگیرهای سر به فلک کشیده، ابهتی به تصویر می بخشد که ما یزدی ها همیشه به آن می بالیم اما این سازه ها بر اثر تعدد، کمبود اعتبار و بی توجهی یکی پس از دیگری در حال نابودی هستند، درحالیکه میتوان با نگهداری، حفاظت و احیای آنها، این سازه را حفظ کرده و با استفاده از ساختار آن، نسبت به اجرای آن در معماری نو بهره برد.

در هر حال این فناوری کویری اگرچه امروز بیشتر جنبه تزئینی به خود گرفته اما فناوری دارد که میتوان در معماری امروز هم پیاده کرد و هزینه های انرژی را کاهش داد اما هم باید علاقمندی برای احیای آن وجود داشته باشد و هم استادکارانی باشند که بتوانند این سازه ها را اجرا کنند که متأسفانه در هر دو زمینه محدودیت ها و مشکلاتی وجود دارد که به نظر می رسد رفع شدنی نیست.

انواع بادگیرها

گوناگونی و تنوع در ساخت از شاخص های بادگیرهای ایرانی است. درباره گوناگونی بادگیرها به بادگیرهای یک ، دو، چهار، شش و هشت سویه و بادگیرهای استوانه ای میتوان اشاره کرد که برای ساخت آنها از گل، گچ و چوب شورونه استفاده شده است.

بادگیر هشت سویه باغ دولت آباد یزد که بلندترین بادگیر جهان است، از شاخص های این سازه خشتی در معماری سنتی ایران به ویژه استان یزد است. این سازه ها در شهرهای یزد، بوشهر، هرمزگان، اصفهان، کرمان، فارس، سمنان، خراسان جنوبی، قم، مرکزی، تهران و سیستان و بلوچستان و … بچشم می آیند.

در کتاب بادگیر شاهکاری مهندسی ایران به نویسندگی مهدی بهادری نژاد و علیرضا دهقانی آمد که بادگیرها بر حسب شکل ظاهر با توجه به شکل مقطع ستون، تعداد و انواع دهانه های بادگیر، تعداد طبقه بادگیر و ساختمان داخل ستون بسیار متنوع هستند.

بادگیرها را میتوان بر اساس نحوه عملکردشان به بادگیرهای عملکردی، تزئینی و عملکردی تزئینی تقسیم کرد که بیشترین تعداد بادگیرهای ایرانی عملکرد هستند بدان معنا که نقش تهویه فضای داخلی ساختمان ها وآب انبارها را نیز بر عهده دارند.

اما بادگیرهای تزئینی بادگیرهایی هستند که هیچ عملکردی ندارند. بادگیرهایی که محل اتصال آن با بنا مسدود شده و این بادگیرها هیچ منفذی به فضای داخلی ساختمان ندارند.

بادگیرهای عملکردی تزئینی نیز بادگیرهایی هستند که علیرغم ایفای نقش تهویه، دارای طراحی و نمای زیبایی نیز هستند که از جمله آن میتوان به بادگیر باغ دولت آباد یزد اشاره کرد.